Chachanakampi anatasiri warmi

 Qillqiri: Felix Layme Pairumani

Taqi jaqjamawa kasarasitayna. Kimsa wawanïpxataynawa. Jupaxa Pataka Amaya markankirïtaynawa. Aka pachana, jichha pachanakaxa, janipuni kunasa wiñayäkiti. Chachapampi jaljtxapxataynawa. Supaya chuyma laq’uxa janipuni ikkitixa. Uka jaqichataru supaya amuyuwa laq’untxatayna. Chachaxa mä quchalata inamurasxatayna, jupampiwa sarxatayna.

Wawqi warmi masinakapampisa, tawaqupa nuwjirisa sararakitaynawa. Ukhama nuwjataxa uka quchalaxa juk’ampi kapricht’asxatayna, janiwa uka warmina chachaparu antutataña munkxataynati.

Aka pachanaraki nuwasiñätayna, ukata pacharakiwa uka nuwasitsa qullirïtayna. Jaqixa, kunjama chikata supaya chuymanïkstansa, aski chuymaxa utjaskapuniraki. Ukata uka chachaxa, mä qawqha phaxsita, wawanakapataki pusi waranqa pä patakani qullqi warmiparu churatayna. Ukampiwa warmixa kimsa wawanakaparu isthapiyatayna ukhamaraki manq’arayatayna.

Qhipha jayp’uxa, uka warmixa mä aski amuyuni chachampiwa uñt’asxatayna. Uka jaqixa Santa Cruz markata jutatayna. Maya purapata uñkatasxasakiwa munasxapxatayna.

Ukata warmixa chachapana uka jalatayna.

—Jichhaxa jumaraki wawanaka uywma, nayaxa mä chachampiwa uñt’asxtha, jupampiwa Santa Cruz marka sarxäxa— sataynawa. Chachaxa “iyawa” sasa kusisitawa wawanaka anaqasxatayna.

Uka markanxa, jani armkaya wali suma munasisawa sarnaqapxatayna. Pä marawa ukhama wali munasisa sarnaqapxatayna. Ukatxa taqi kunasa yatisirikïchixaya, ukhamaraki tukusirikïchixaya, ukata ancha jachañaruwa purxapxatayna. Chachaxa warminïskataynawa. Uka warmipawa chachaparu –yaqhampi sarnaqatapa– ukhamaraki k’arisitapsa katjxatayna. Uka chachana warmipana kullakanakapa, jilanakapa ukhamaraki jaqinakapawa nuwjañataki  jump’untxapxatayna. Jani mayampi panini sarnaqkiri jurayapxatayna. Santa Cruz markata wiñayataki warmixa markaparu sarxañapa jurayapxatayna. Ukhama jurasawa warmixa jakañapa qhispiyasinitayna. Ukhamawa wila jachkiri munasiñapxa jaytjaniwayxatayna. Warmixa q’ala chuymasa t’unjata ukhamawa sarawayxatayna.

Ukhampachasa suni jach’a Markaru pä marata purxataynawa. Chachapasa jupata larusitaynawa.

—Wawalaykuya jutxthxa— sataynawa. Utapanxa janiwa juparu wawanakapaxa uñkatañsa katuqañsa munkxapxataynati.

—Irnaqiriwa sarthxa— sasawa qullqi wayaqapa waysusitayna, ukhamata mä qawqha wawanakapaxa taykaparu munthapisxatayna.

Mä yuqapaxa, yaqha chachampi Santa Cruz markaru sarxatapatxa, janipuniwa taykaru uñjaña munkataynati. Asta jani arskayanakpuni taykaru tuqitayna.

Phaxsinakasa maranakasa waljawa mäkipawayxatayna. Uka yuqapaxa kasarasxataynawa. Warmipaxa janiwa wali suma sarnaqiri jaqita jutatäkataynati. Uka warmixa yuqaparuxa yaqha waynampiwa sallqjawayxatayna. Yuqapaxa wali jachatayna, janipuniwa uka warmiru armaña munkataynati. Ukjakiwa taykapana t’aqhisitapa amuyatayna, ukata taykaparu chuymay! sasa juchapa p’amp’achxatayna.

Warmixa muxsa achunaka wali kusa aljt’irïtaynawa. Uka qhiphatxa turiyirisa parlxayirisa waljaniwa uñstxatayna. Mä kimsawa juparuxa aliqapuni parlxayapxatayna. Jupaxa janiwa kuna ancha kust’ata warmipuni ukhamäkataynati. Aliqa, wali jiwitaki, jisk’a warmikïtaynawa. Mä chachaxa jupampi ikiñaru saraña wali munasaxa, mä walkiri yä alarapisa churaña amtatayna. Warmixa mä pulliririya tintaruwa uka chachampi saratayna. Ukana maya maypini pulliranaka uñachayasitayna, janiwa jupatakixa pulliraxa utjkataynati. Utjaskchïnsa janiwa munkataynati, tintanisa thithxataynawa. Yaqha tinta sarapxatayna, janirakikiwa pulliraxa jupatakjama utjkataynati, utjaskchïnsa jupaxa janiwa ukhamaki churäsiña munkataynati. Chiqasa jani muniritakixa kamisaraki utjxanixa, ¿janicha? Mä tinta sarapxarakkitayna, ukana ukhamarakkiwa pulliraxa jupataki janiwa utjkataynati. Mä tinta sarapxarakkitayna janirakiwa utjkataynati. Q’ala tintanaka, pullira jiskhkämi, tuktapxatayna. Janiwa jupatakjama, chuymaparu purkiri, pulliraxa utjkataynati. Ukata chachaxa wasitata jiskht’xatayna ¿Kuna kasta pullirpinsa munxta?

—Nayaxa wali kuspini munthxa, jani jikkaya, jumata wiñaya amtaskaya munthxa— sataynawa.

—Kunpinsa alayasiña munta?

—Nayaxa phamillanakama uñstayitasma, uka munthxa—, sataynawa. Uka sataxa chachaxa lapx! Janiwa kamacht’añsa yatkxataynati, jupaxa warminïskataynawa, ukata  warmiru jani phamillapa uñstayaña munkataynati. Ukhamata jupampixa janiwa mayampsa parlxapxkataynati.

Juparu arknaqirixa uñstakipunchi, kunjamtsa juparuxa uñjapxapunchi. Yaqha chuphiruxa jupampi pasiyt’iri saraña wali munatayna. Sapa kutiwa, jupampi pasiyt’iri sarasa, umayasa, ikiñaru irpxañataki achikatayna.

Mä alwawa jupaxa kalli mistuñataki wali wakiyasitayna. Wali kusa, phistaru thuqhuri sarañatakjama isthapisitayna. Jupaxa janiwa kuna phunchhawirusa sarkataynati, jani ukaxa muxsa achunaka alirikiwa ukhama isthapita saraskatayna. Ukana walja muxsa achunaka mä chaqaru mä chaqaru alaratayna. Ukhama alaraña tukuyataynawa. Ukata taksi, muxsa achunaka apxañataki, thaqhiri saratayna. Ukäkana uka pasiyiri saña achikasiri chuphiruxa sayaskatayna.

—Kamisaki chachitu, jichhakuchapï pasiyiri kawksa sarsnaxa, sarañäni!— sataynawa.

—¿Jichha? Janiwa!

—¡Kunjama!? “Pasiyiri sarañäni” sasarakisa achikasistaxa— sasawa kulirasitayna.

—Jichhaxa janiwa, janipuniwa— sasaxa wulsiku thaqhasitayna, ukata patakaki qullqi iqsusitayna.

—Pataka qullqinikïthwa, akampixa janiwa kawkirusa sarksnati.

—Janiwa yatkthti, “pasiyiri kunaratusa sarakiñäniwa” sistawa, jichhaxa pasiyiri sarañataki wakicht’atawa jutha— sataynawa.

—¡Ay! Aka taqi ch’amaxa yuqalla wawäñaxa, kunataksa mamajaxa yuqalla wawachaspachïtu!— sasakiwa chachaxa ñik’uta mithasitayna.

—¡Aä! Janiwa yatkthti. Jumawa “pasiyiri sarañäni…” sistaxa, ukata nayaxa wali kusisita jumampi pasiyiri sarañataki jutthxa!

—Jichhaxa janiwa, mirä, yaqha uruki pasiyiri sarañäni, …— sasawa, chachaxa achikasitayna.

— Ukhamaxa ukhamächiniya. Ukhamaxa muxsa achu alatanakaja tampunakata apthapiniñäni— sataynawa. Ukata chachaxa sisxatayna.

—Jumaxa janiwa pasiyiri amtanïkatätati ¿janicha?!

—Chiqa ukhamawa, jumaxa “iyawa, pasiyiri sarañäni” sitasmaya nayaxaya jumaru “janiki sarkañäniti” sasa achikaskirismänxa!

Ujkatxa janiwa mayampsa warmixa uka chachampi parlañsa munkxataynati.

Jichhaxa, jilata kullaka, jumawa akxaru kimsïri chacha ukatxa phuqhcht’xäta.